پس از جراحی ارتوپدی، پزشکان و پرستاران تمام تلاش خود را برای کنترل درد به کار میگیرند. در حالی که انتظار دارید احساس ناراحتی داشته باشید، پزشک گزینههایی دارد برای اینکه درد را کنترل کرده و آن را تسکین دهد. داروهای مختلفی برای کمک به کنترل درد وجود دارند، از جمله اپیوئیدها، داروهای ضد التهاب غیر استروئیدی (NSAIDها) و بیحسکنندههای موضعی. داروها میتوانند به شما کمک کنند که احساس راحتی بیشتری داشته باشید و به شما این امکان را میدهند که زودتر حرکت را آغاز کنید، سریعتر قدرتتان را بازیابی کنید و پس از جراحی، در زمانی کوتاهتر بهبود یابید.
به دلیل نگرانیهایی که در مورد استفاده از اپیوئیدها وجود دارد، روشهای جایگزینی مانند هیپنوتیزمِ درمانی و طب سوزنی بیشتر مورد استفاده قرار میگیرند، چرا که جراحان و بیمارانشان روز به روز بیشتر این روشها را به عنوان مکملهای پزشکی متداول، به کار میگیرند. رویکرد ترکیبی برای مدیریت دردْ غالبا بهترین گزینه است، زیرا به جراح اجازه میدهد روشهای کنترل درد را به فراخور وضعیت هر بیمار به کار بگیرد. برای کنترل موثر درد، جراح چندین فاکتور را در نظر میگیرد که مختص شما و شرایط شماست. به همین دلیل در میان گذاشتن آزادانه ترسها و انتظاراتتان، و نیز تجربیات گذشته در زمینه کنترل درد، با پزشکان و پرستاران اهمیت زیادی دارد.
مسکنهای اپیوئید
اپیوئیدها داروهای موثری هستند که برای دردهای متوسط تا شدید استفاده میشوند. اگر این مسکنها طبق دستور مصرف شوند، میتوانند به ویژه برای کنترل درد کوتاهمدت پس از جراحی موثر باشند. تامینکنندگان خصوصی و مراکز درمانی ممکن است خط مشی، رویه و گزینههای مختلفی برای کنترل درد داشته باشند. در بیشتر موارد پس از جراحی، اپیوئیدهای خوراکی (PO)، عضلانی (IM) یا داخل وریدی (IV) تجویز میشوند. داروهای خوراکی بعد از ترخیص از بیمارستان، معمولا روش تجویز مشخصی دارند.
وابستگی به اپیوئید
توجه داشته باشید که اگرچه اپیوئیدها به تسکین درد پس از جراحی یا آسیبدیدگی کمک میکنند، اما این موادْ مخدرند و میتوانند اعتیادآور باشند. استفاده از اپیوئیدها درست مطابق دستور پزشک اهمیت زیادی دارد. به محض شروع بهبود درد، مصرف اپیوئیدها را متوقف کنید. اگر تا چند روز پس از درمان، بهبود درد آغاز نشد با پزشکتان مشورت کنید.
انواع اپیوئیدها
اپیوئیدهای طبیعی از قدیمیترین داروهای شناختهشده جهان هستند و از “شیره” خشک گیاه خشخاش درست میشوند. انواع دیگر اپیوئیدها نیز وجود دارند که به طور مصنوعی در آزمایشگاه ساخته میشوند. به این نوع اپیوئیدها مصنوعی یا نیمه مصنوعی گفته میشود.
عملکرد اپیوئیدها چگونه است؟
طبیعی یا مصنوعی، همه اپیوئیدها با اتصال به گیرندههای اپیوئید در مغز، نخاع و دستگاه گوارش عمل میکنند. وقتی این داروها به گیرندههای ویژه اپیوئید متصل میشوند، از انتقال پیامهای درد به مغز جلوگیری میکنند. اپیوئیدها میتوانند این کار را انجام دهند زیرا دقیقا شبیه مسکنهای طبیعی بدن که اندورفین نام دارند هستند. این شباهت در ساختار، گیرندهها را “فریب میدهد” و به دارو اجازه میدهد سلولهای عصبی را فعال کرده و ناحیه را غرق در دوپامین کند، مادهای طبیعی که بر مرکز (مراکز) لذت مغز تاثیر میگذارد و سرخوشی یا لذت تولید میکند. مقادیر زیادی دوپامین آزاد میشود، چون اپیوئیدْ سلول عصبی را فعال میکند و باعث ایجاد “اثر اپیوئیدی” میشود.
مزایا و معایب اپیوئیدها (داروهای مخدر) برای کنترل درد
اپیوئیدها(داروهای مخدر) به سرعت برای جلوگیری از درد, دست به کار شده و نحوه دریافت درد در مغز را نیز تغییر میدهند. تسکین دردی که آنها فراهم میکنند به شما امکان میدهد در طول روز فعالیت بیشتری داشته باشید و شبها بیشتر استراحت کنید. اوپیوئیدها (داروهای مخدر) وقتی از راههای مختلفی مانند دهان، پوست، زیر زبان و مستقیما در جریان خون وارد بدن شوند موثرند. آنها باعث خونریزی در معده یا سایر قسمتهای بدن نمیشوند.
اپیوئیدها(داروهای مخدر) میتوانند عوارض جانبی هم ایجاد کنند، مانند:
- گیجی
- مشکلات تنفس
- حالت تهوع
- مشکلات دفع ادرار
- یبوست
- خارش
همه این عوارض جانبی توسط پزشک قابل درمانند. یکی از معایب جدی اپیوئیدها، احتمال وابستگی است. تحقیقات متعدد، پیامدهای اعتیادآور سوء مصرف اپیوئید را نشان دادهاند که در مصارف کوتاه مدت آنها در موارد درد بعد از جراحی کمتر دیده میشود
روشهای درمان با اپیوئید (داروهای مخدر)
در بعضی جراحیها، متخصص بیهوشی یا پرستار بیهوشی از اپیوئیدها در ترکیب با سایر داروهای تجویزشده برای آرام کردن و کمک به خوابیدن بیمار استفاده میکند. ممکن است در اتاق ریکاوری جراحی نیز، به هنگام بههوش آمدن بیمار، برای کنترل درد از اپیوئیدها استفاده شود.
پس از ترک اتاق ریکاوری هم، چندین گزینه برای تسکین بیشتر درد وجود دارد:
اپیوئیدهای خوراکی. به دلیل نگرانیهای روزافزون در مورد استفاده بیش از حد از اپیوئید، روند فعلی برای کنترل درد پس از جراحی، استفاده از داروی اپیوئید خوراکی است. هنگام مصرف دارو از راه دهان، مقادیر کمتری از طریق معده و دستگاه روده در طی یک دوره زمانی جذب میشود که میتواند بدون مصرف داروی بیشتر از مقدار مورد نیاز، تسکین درد بیشتری ایجاد کند. همان داروی خوراکی اپیوئیدی که در بیمارستان یا مرکز جراحی تجویز میشود را میتوان به تدریج کاهش داد و بلافاصله پس از بازگشت به خانه آن را قطع کرد.
پمپ کنترل درد توسط بیمار (PCA). در بعضی موارد، پزشکان داروهای اپیوئیدی را پس از جراحی با پمپ PCA تجویز میکنند. با این پمپ میتوانید دکمهای را فشار دهید تا در هنگام احساس درد، مقدار کمی دارو از طریق لوله وریدی (IV) آزاد شود.این روش درمانی هم مزایا و معایب خاص خود را دارد و در صورتیکه پروتکل بیدردی مناسبی از طریق خوراکی و تزریقی برای بیمار فراهم گردد نیازی به پمپ درد نیست
پمپ PCA برنامهریزی شده است تا دارو را در دوز مناسب و طبق تجویز پزشک برایتان مهیا کند. بعد از هر بار مصرف، باید مدتزمان مشخصی صبر کنید تا بتوانید دوز دیگری مصرف کنید. اگر دکمه را خیلی زود فشار دهید، دستگاه PCA دارویی به شما نمیدهد. به این ترتیب دیگر خطر دریافت بیش از حد داروی تسکین درد وجود نخواهد داشت.
بعضی از انواع داروهای ضد درد، اپیوئید را با داروهای مسکنی مانند استامینوفن و آسپرین ترکیب میکنند. اگر علاوه بر داروی ضد دردی که پزشک برایتان تجویز کرده استامینوفن یا آسپرین مصرف کنید، ممکن است ناخواسته دوزهای بالای خطرناکی دریافت کنید. این دوزهای بالا میتوانند مشکلات جدی ایجاد کنند، به خصوص برای افرادی که بیماری کبدی یا کلیوی دارند. حتما در مورد تمام داروهایتان- حتی داروهای بدون نسخه، مکملها و ویتامینها- با پزشکتان مشورت کنید. بسته به داروی ضد دردی که برایتان تجویز شده است، ممکن است هرکدام از این داروها واکنش مضری داشته باشند. پزشکتان به شما خواهد گفت استفاده از کدام داروهای بدون نسخه همزمان با مسکنهایی که برایتان تجویز شدهاند خطری ندارد.
داروهای ضد التهاب غیراستروئیدی
داروهای ضد التهاب غیر استروئیدی (NSAIDها)، ورم و درد را کاهش داده و اغلب به تنهایی برای دردهای خفیف تا متوسط استفاده میشوند. برای کنترل درد متوسط تا شدید پس از جراحی، NSAIDها را غالبا در ترکیب با اپیوئیدها استفاده میکنند. نمونههای NSAIDها آسپرین، ایبوپروفن و ناپروکسن هستند.
عملکرد چگونه است؟
عملکرد NSAIDها این گونه است که اجازه نمیدهند یکی از آنزیمها (پروتئینی که باعث ایجاد تغییرو شروع درد در بدن میشود) کار خود را انجام دهد. نام این آنزیم، سیکلواکسیژناز یا COX است و دو شکل دارد. COX-1 از پوشش معده در برابر اسیدهای قوی و مواد شیمیایی گوارشی محافظت میکند. این آنزیم، به حفظ عملکرد کلیه نیز کمک میکند. COX-2 در صورت آسیبدیدگی یا التهاب مفاصل تولید میشود. آنزیمهای COX-1 و COX-2 نقش اساسی در ساخت پروستاگلاندینها دارند که با تحریک انتهای عصب، باعث درد و التهاب میشوند. با انسداد آنزیمهای COX، NSAIDها بدن را به طور اساسی از تولید بیش از حد پروستاگلاندین باز داشته و بنابراین درد و التهاب را کاهش میدهند.
مزایا و معایب NSAIDها
NSAIDها در مقایسه با اپیوئیدها عوارض جانبی کمتری ایجاد میکنند. پس از جراحی، استفاده از NSAIDها میتواند نیاز به اپیوئید(مخدر) را کاهش دهد و بنابراین عوارض جانبی اپیوئید مانند یبوست و خوابآلودگی را نیز کم کند. NSAIDها باعث به وجود آمدن اعتیاد یا وابستگی هم نمیشوند. با این حال، NSAIDها به تنهایی درد متوسط یا شدیدی که ممکن است پس از جراحی داشته باشید را تسکین نمیدهند.
NSAIDهای سنتی، جلوی عملکرد آنزیمهای COX-1 و COX-2 را میگیرند، به همین دلیل میتوانند در بعضی از افراد باعث ناراحتی معده و خونریزی و باعث ایجاد زخم معده میشوند. آسپرین و ایبوپروفن از جمله NSAIDهای سنتی متداولند.
بازدارندگان COX-2 دسته خاصی از NSAIDها هستند. این داروها فقط آنزیم COX-2 را هدف قرار میدهند که واکنش التهابی را تحریک میکند. از آنجا که این داروها مانع عملکرد آنزیم COX-1 نمیشوند، معمولا باعث ایجاد آن دسته از مشکلات معده که NSAIDهای سنتی ایجاد میکنند هم نمیشوند. با این وجود، بازدارندگان COX-2 ممکن است عوارض جانبی قلبی در افرادیکه زمینه بیماریهای قلبی دارند داشته باشند.
غیر اپیوئیدهای ( داروهای غیر مخدر) دارای عملکرد مرکزی
استامینوفن
استامینوفن را نیز مانند NSAIDها، میتوان بعد از جراحی، برای کاهش مقدار داروهای اپیوئیدی قویتر مورد نیاز، برای کنترل درد استفاده کرد. استامینوفن را غالبا با داروهای اپیوئیدی به شکل قرص ترکیب میکنند. داروهای اپیوئیدی در صورتی که به شکل قرص مصرف شوند، به راحتی جذب بدن نمیشوند. اما این دارو در صورت ترکیب با استامینوفن، به راحتی جذب شده و درد متوسط تا شدید پس از جراحی را به شکل موثری تسکین میدهد.
استامینوفن برای کاهش درد در کار آنزیم COX-1 یا COX-2 دخالت نمیکند، بنابراین خاصیت ضد التهابی ندارد. دانشمندان بر این باورند که استامینوفن با بالا بردن آستانه درد کلی بدن، درد خفیف تا متوسط را تسکین میدهد. استامینوفن به بدن کمک میکند گرمای بیش از حد را از بین ببرد و به این ترتیب تب را پایین میآورد. اگر استامینوفن به تنهایی مورد استفاده قرار گیرد تاثیر خوبی بر سردرد، تب و دردهای جزئی خواهد داشت، اما التهاب و ورم ناشی از پیچخوردگی عضله را کاهش نمیدهد.
ترامادول
ترامادول یک اپیوئید(مخدر) مصنوعی است، به این معنی که در آزمایشگاه ساخته شده و از یک اپیوئید(مخدر) معروف به نام کدئین الگو میگیرد. اگرچه از نظر فنی به لحاظ ساختارش یک اپیوئید است، اما به دلیل نحوه عملکردش در بدن، از سایر اپیوئیدهایی که قبلا در موردشان صحبت شد متمایز است.
ترامادول با دو روش کاملا متفاوت درد را تسکین میدهد. در روش اول، ترامادول بر روی مغز و نخاع کار میکند تا نحوه احساس درد در بدن را تغییر دهد (مثل یک اپیوئید سنتی). اما، ترامادول درست شبیه بعضی از داروهای ضد افسردگی، در تنظیم برخی از مواد شیمیایی عصبی (سروتونین و نوراپینفرین) نیز دخالت میکند. وقتی مقدار این مواد شیمیایی تغییر کرد، بازپخش پیامهای درد از یک سلول عصبی به سلول دیگر دشوار میشود. بنابراین، میزان دردی که احساس میکنید کاهش مییابد. اگرچه ترامادول به تنهایی نیز برای درمان درد متوسط مفید است، استفاده از آن در ترکیب با استامینوفن یا NSAIDSها، بیشترین تاثیر را دارد. ترامادول نیز درست مثل هر داروی دیگری، با عوارض جانبی احتمالی مانند سرگیجه و تشنج همراه است.
بیحسکنندههای موضعی
بیحسکنندههای موضعی، درد را در نواحی کوچکی از بدن از بین میبرند. در جراحی ارتوپدی، میتوان در عمل جراحی از بیحسکنندههای موضعی به عنوان بیهوشی، یا به عنوان بخشی از برنامه کنترل درد پس از جراحی استفاده کرد. برای کنترل درد، بیحسکنندههای موضعی را به صورت یک شات (یا چندین شات) در نزدیکی محل برش جراحی تزریق میکنند، یا به صورت اپیدورال از طریق یک لوله کوچک در قسمت ستون فقرات وارد بدن میکنند. عملکرد این داروها به این صورت است که از انتقال سیگنالهای دردی که به همراه اعصاب به مغز میروند جلوگیری میکنند.
بیحسکنندههای موضعی عوارض جانبی مانند خوابآلودگی، یبوست یا مشکلات تنفسی که با مصرف اپیوئیدها پدید میآیند را ندارند. بیحسکنندههای موضعی که در جراحی ارتوپدی بیشتر مورد استفاده قرار میگیرند عبارتند از لیدوکائین، بوپیواکائین و روپیواکائین. استفاده از بیحسکنندههای موضعی، احتمال واکنش آلرژیک را به همراه دارد و ممکن است باعث آسیب عصبی، اسپاسم عضلانی و تشنج شود. در بیشتر موارد، وقتی سابقه پزشکیتان را کامل با پزشک در میان بگذارید، میتوانید از عوارض جانبی جلوگیری کنید.
بیحسی منطقهای
بیحسیهای منطقهای، دارای مزایای بیهوشی و تسکین درد در حین جراحی، تا چندین ساعت پس از عمل هستند. دارو در اطراف اعصاب بخشی از بدن که باید تحت عمل جراحی قرار بگیرد تزریق میشود. این دارو میتواند جلوی حس و حرکت را در قسمت تحتانی بدن (نخاع، اپیدورال)، در یکی از بازوها (داخل اسکالن، سوپراکلاویکولار، زیر بغل)، یا یکی از پاها (استخوان ران، سیاتیک) بگیرد.
اغلب اوقات، میتوانید در حین انجام عمل بههوش باشید و فقط به آرامبخشی سبک اکتفا کنید. در بقیه مواقع، میتوان از بلاکهای منطقهای برای تکمیل بیهوشی عمومی استفاده کرد. در هر صورت، وقتی بههوش بیایید، درد کمی خواهید داشت یا اصلا درد نخواهید داشت.
ستون فقرات و اپیدورال
بیهوشی ستون فقرات و اپیدورال، بلاکهای نوراکسیال هستند. این بیهوشیها جلوی حس و حرکت را در زیر سطحی که تزریق شدهاند میگیرند که معمولا این سطح، قسمت تحتانی ستون فقرات است. آنها میتوانند ناحیه را از پایین شکم و لگن تا انگشتان پا بیحس کنند. یک بیحسکننده ستون فقرات به صورت یک تزریق بیهوشی موضعی یا مورفین مستقیما در مجرای نخاعی تزریق میشود. از آنجا که فقط یک بار تزریق است، اثرش تا آخر عمل و تا چند ساعت بعد باقی میماند.
بیحسی اپیدورال در فضای اطراف مجرای نخاعی تزریق میشود. خودِ مجرا با یک غشای پوششی به نام سخت شامه (لایه خارجی و محکم مغز) محافظت میشود. این دارو از سخت شامه عبور کرده و به اعصاب نخاعی میرسد. ممکن است یک لوله یا کاتتر کوچک در فضای اطراف سخت شامه قرار داده شود و پس از جراحی یکی دو روز همانجا باقی بماند. میتوان دارو را از طریق کاتتر به فواصل زمانی معین به بدن وارد کرد.
بیهوشی اپیدورال نسبت به بیهوشی ستون فقرات، معمولا تاثیر کمتری بر اعصاب حرکتی دارد و حتی با وجود کاتتر، تا حدی امکان عملکرد و تحرک را فراهم میکند. بیهوشی اپیدورال، علاوه بر جراحیهای ارتوپدی، در هنگام زایمان به زنان نیز داده میشود. شایعترین عوارض جانبی تزریق اپیوئید از طریق ستون فقرات، حالت تهوع و خارش شدید است. جدیترین عارضه جانبی، افسردگی تنفسی است، به این معنی که تنفسْ کند و کمعمق میشود. اگرچه این اتفاق به ندرت رخ میدهد، تیم جراحی به منظور جلوگیری یا رفع همه عوارض جانبی، تا چندین ساعت از نزدیک شما را تحت نظر خواهد گرفت.
اندامها
از بیحسکنندههای منطقهای میتوان برای بیحس کردن نواحی کوچکتری مانند بازو یا ساق پا نیز استفاده کرد.
در اندام فوقانی، متداولترین بلاکها عبارتند از:
- داخل اسکالن. پایین گردن زده میشود تا شانه و بازو بیحس شوند
- سوپراکلاویکولار. در بالای ترقوه زده میشود تا شانه و بازو بیحس شوند
- زیر بغل. برای جراحیهای بازو زیر سطح شانه، در ناحیه زیر بغل (محل اتصال بازو به شانه) زده میشود
در اندام تحتانی، متداولترین بلاکها عبارتند از:
- استخوان ران. در ناحیه کشاله ران زده میشود تا جلوی ران و زانو بیحس شوند
- سیاتیک. پشت زانو زده میشود تا پایین ساق پا، پا و مچ بیحس شوند
همانند اپیدورال، ممکن است یک کاتتر در زیر بلاکهای عصبی داخل اسکالن، سوپراکلاویکولار یا استخوان ران در محل باقی بماند. از این کاتتر به مدت ۲۴ یا ۴۸ ساعت بعد از جراحی زانو یا شانه، برای تسکین درد استفاده میشود و سپس توسط متخصص بیهوشی برداشته میشود.
در حال حاضر، بسیاری از متخصصان بیهوشی از فناوری سونوگرافی برای کمک به قرار دادن سوزن یا کاتتر قبل از تزریق دارو در اطراف اعصاب استفاده میکنند. تصویری که بر روی مانیتور قرار دارد اعصاب، عضلات، عروق و رگهای موجود در ناحیه آسیبدیده را نشان میدهد. این تصویر به متخصص بیهوشی اجازه میدهد اطمینان حاصل کند که دارو در محل مناسب تزریق شده است. سونوگرافی معمولا برای بلاکهای اندام فوقانی و تحتانی استفاده میشود. از آنجا که این تصویرْ اشعه ایکس نیست، در نتیجه تابش پرتوی وجود نخواهد داشت.
رویکرد ترکیبی به داروهای کنترل درد
داروهای ضد درد گوناگونند (اپیوئیدها، NSAIDها، داروهای بیهوشی) و روشهای استفاده از آنها (تزریقی، قرص، اپیدورال) نیز متفاوتند. در جراحی ارتوپدی، اخیرا برای دستیابی به موثرترین تسکین درد، ترکیب داروهای مختلف با روشهای متفاوت رواج یافته است. رویکرد ترکیبی، علاوه بر بهبود کنترل درد، میتواند مصرف اپیوئید و عوارض جانبی مرتبط با آن را کاهش دهد. پزشکان و محققان به منظور کاهش زمان ریکاوری پس از جراحی و کمک به بیماران در بازگشت هرچه سریعتر و بیخطرتر به فعالیتهای طبیعیشان، به بررسی روشهای جدید کنترل درد ادامه میدهند.